“Đào lý bất ngôn, hạ tự thành khê” (tiếng Trung: 桃李不言，下自成蹊 táo lǐ bù yán, xià zì chéng xī) là một thành ngữ có nguồn gốc từ một câu chuyện lịch sử, xuất hiện đầu tiên trong “Sử ký · Lưu hầu thế gia” của Tư Mã Thiên thời Tây Hán.
“Đào lý bất ngôn, hạ tự thành khê” nghĩa đen là cây đào, cây lý không biết nói, nhưng vì hoa của chúng đẹp, quả của chúng ngon nên người ta đến hái, từ đó tạo thành một con đường dưới gốc cây. Thành ngữ này ngụ ý rằng con người chân thành và thật thà sẽ tự nhiên thu hút được lòng người mà không cần phải khoe khoang. Thành ngữ này có thể được dùng làm một mệnh đề trong câu và mang nghĩa tích cực. Thành ngữ cũng có các biến thể như “đào lý vô ngôn, hạ tự thành khe” hoặc “đào lý không nói, dưới tự thành hành”.
Xuất xứ thành ngữ
Tư Mã Thiên nói: “Truyện viết: ‘Người chính trực, không cần ra lệnh mà người khác vẫn tuân theo; người không chính trực, dù ra lệnh người khác cũng không nghe theo.’ Đó chính là nói về tướng quân Lý! Ta nhìn thấy tướng quân Lý, thật thà như người quê, không thể nói thành lời. Khi ông qua đời, cả nước, người biết lẫn không biết, đều tiếc thương. Chính vì lòng trung thành và chân thật của ông mà người ta nói: ‘Đào lý bất ngôn, hạ tự thành khê.’ Câu nói tuy nhỏ, nhưng có thể hiểu sâu sắc.” (Tư Mã Thiên, “Sử ký · Lý tướng quân liệt truyện”)
Sau này, người đời dựa vào câu này mà tạo thành ngữ “Đào lý bất ngôn, hạ tự thành khê.”
Điển cố thành ngữ
Lý Quảng, một tướng quân xuất sắc thời đầu nhà Hán, giỏi cưỡi ngựa bắn cung, dũng cảm và thông minh. Khi làm Thái thú Thượng Quận, ông đã giao chiến với Hung Nô nhiều lần. Có lần, ông dẫn hơn trăm binh sĩ truy kích một đội cung thủ Hung Nô và gặp phải một đội quân lớn của Hung Nô, có hàng nghìn người. Quân lính thấy địch đông mà ta ít, đều kinh hãi muốn rút lui. Lý Quảng nói: “Chậm đã, đại doanh của ta cách đây vài chục dặm, nếu quay đầu bỏ chạy, sẽ bị Hung Nô truy đuổi ngay. Chi bằng ở lại đây, Hung Nô sẽ nghi ngờ có phục binh, không dám tấn công.” Ông ra lệnh binh lính xuống ngựa, tháo yên cương, giả vờ như không có gì. Hung Nô không hiểu ý định của quân Hán, không dám tiến công và đứng từ xa quan sát. Đến khi trời tối, sợ có phục binh, Hung Nô rút lui. Nhờ sự bình tĩnh của Lý Quảng, ông đã cứu toàn bộ binh sĩ.
Lý Quảng trong trận chiến như hổ, nhưng thường ngày lại ít nói. Ông cũng rất quan tâm đến binh lính, ăn chung nồi, ngủ chung lều với họ. Khi hành quân, gặp nguồn nước, nếu binh lính chưa uống đủ, ông không uống. Những vật phẩm hoàng đế ban tặng, ông cũng chia sẻ với binh lính. Vì thế, binh lính rất kính trọng và dũng cảm chiến đấu theo ông. Lý Quảng suốt đời chiến đấu với Hung Nô hơn bảy mươi trận, lập nhiều công trạng, khiến Hung Nô cũng phải kính nể. Ngày ông qua đời, toàn quân thương tiếc. Dân chúng nghe tin cũng không khỏi rơi lệ.
Tư Mã Thiên trong “Sử ký” đã kể lại cuộc đời của Lý Quảng. Ông đánh giá: “Tướng quân Lý bản tính ngay thẳng, thật thà, không giỏi nói chuyện, trông như người nhà quê; nhưng khi ông qua đời, cả nước đều tiếc thương. Câu nói ‘Đào lý bất ngôn, hạ tự thành khê’ tuy nghe đơn giản, nhưng chứa đựng đạo lý sâu sắc.”
Ý nghĩa thành ngữ
Lý Quảng với sự chân thành và đức hạnh cao cả đã chiếm được lòng kính trọng của mọi người. Trong xã hội, nhiều người thích phô trương, thu hút sự chú ý; không thiếu những người tạo ra tin tức để nổi tiếng; thậm chí có người không từ thủ đoạn để nổi danh. So sánh hai loại người này, sự cao thấp rõ ràng. Chỉ cần sống chân thành, thực thà, sẽ chiếm được lòng người mà không cần phô trương, khoe khoang.
Sử dụng thành ngữ
– Cách dùng: “Đào lý bất ngôn, hạ tự thành khê” có thể dùng làm mệnh đề trong câu; ngụ ý rằng con người chân thành thật thà sẽ tự nhiên thu hút lòng người, mang nghĩa tích cực.
– Ví dụ:
– Đường · Âu Dương Tuân 《Nghệ Văn Loại Tụ》quyển 45 trích dẫn Tấn · Phan Nhạc《Thái Tể Lỗ Vũ Công Trường》: “Đào lý không nói, dưới tự thành hành.”
– Tống · Tân Khí Tật 《Nhất Tiễn Mai · Du Tưởng Sơn Trình Diệp Thừa Tướng》: “Đa tình sơn điểu bất tu đề, đào lý vô ngôn, hạ tự thành khe.”
– Kim · Nguyên Hiếu Vấn 《Tống Đỗ Chiêu Phủ Quy Tây Sơn》: “Phụ lão tiều ngư tri hữu xã, tướng quân đào lý tự thành khe.”
– Minh · Trương Đại 《Tôn Trung Liệt Công Thế Thừa Tự》: “Đào lý bất ngôn, hạ tự thành khê giả, dĩ thực dã.”